سال 1317 کتابي منتشر شده بود از يک نويسنده وهابي با اين مضمون که شيعه اصول اعتقادي مدوني ندارد، آثار تاليفي چنداني ندارد و شهيدي هم در راه عقايدش نداده است. حوزههاي قم، مشهد و اصفهان درگير مسائل جديتري با شاه ايران بودند که حجاب را ممنوع کرده بود و مدارس ديني را تعطيل. فقط مانده بود حوزه نجف، اول طلبههاي جوان واکنش نشان داده بودند و کار به درگيري بين شيعه و سني در بعضي شهرهاي عراق رسيده بود. سه مرجع تقليد وقت، سيد ابوالحسن اصفهاني، ميرزا حسن طباطبايي و آيت الله حکيم خيلي زود اطلاعيهاي دادند که هيچکس حق ندارد اقدامي بکند مگر اينکه پاسخ کتاب را بدهد. خيليها شروع به نوشتن کردند اما فقط کار سه نفر بود که گل کرد. شيخ جعفر کاشف الغطا، از استادان معرف حوزه نجف"اصل الشيعه و اصولها" را نوشت؛ شرحي در مورد اصول اعتقادي و مباني فقهي شيعه. شيخ آقا بزرگ تهراني هم"الذريعه" را نوشت که بزرگترين اثر در کتابشناسي تاليفات شيعه است. کتاب سومي هم بود با عنوان"شهدا الفضيله" در شرح حال 130نفر از علماي شيعه که در عصر غيبت به شهادت رسيدهاند، اسم نويسنده جوان اين کتاب سوم بود: عبدالحسين اميني تبريزي. علامه اميني وقتي"شهدا الفضيله" را نوشت 35 سال داشت و سه سالي ميشد که درسش تمام شده بود و برگشته بود تبريز. شايد هيچ کس نميدانست اين منبري جوان که براي تامين هزينه زندگياش کشاورزي هم ميکند، روزي مهمترين دايره المعارف شيعه را بنويسد و به يک دعواي قديمي براي هميشه پايان دهد. علامه اميني 13 عنوان کتاب نوشته که همهشان شکل کتاب مرجع دارند. معروفترين اين کتابها"الغدير" در 20 جلد است که ميتوان آن را دايره المعارف تاريخ و فرهنگ شيعه دانست. علامه اول ميخواست منابع حديث غدير را در کتابهاي اهل سنت جمع کند اما کم کم کار گسترش پيدا کرد و تبديل شد به مجموعهاي از احاديث در مورد شخصيت و امامت حضرت علي عليه السلام و اهل بيت، زندگينامه راويان احاديث، معرفي منابع و کتابهايي که اين احاديث در آنها نقل شده، معرفي شاعراني که شعري درباره غدير يا اهل بيت سرودهاند، معرفي دانشمندان شيعه و ... . آشنايي با محتواي كتاب «الغدير» علامه اميني براي تأليف كتاب گرانقدر الغدير - كه به حق كتابي وزين است و در اعتلاي مكتب تشيع سهم بسيار و در اثبات حقانيت مولي الموحدين (ع) تاثير بسزايي داشته است - زحمات بسياري را متحمل شد. غديري كرد بيهمتا، چنان چون بي كران دريا لبالب از رحيق حق، جهان را زو مشامي خوش از اين دريا دل آماده، «غديري» يزدي باده خوش آن رندي كزين مشرب كند، شرب مدامي خوش(1) او از برجستهترين افرادي است كه به خاطر دفاع از حريم اسلام و تشيع و مخصوصاً دفاع از مقام والاي بزرگمرد جهان انسانيت حضرت علي (ع) قد علم كرده و با فداكاري و اخلاص عجيب و شهامت و ابتكاري كم نظير، رسالت بزرگ خود را به خوبي انجام داد. علامه اميني شخصيتي است كه يك تنه در برابر تحريف كنندگان تاريخ قيام كرد و با قلم توانا و آتشين و در عين حال منطقي و علمي خود، پردهها را كنار زد و حقايق را از لابلاي زواياي تاريك تاريخ، بيرون كشيد. بيش از پنجاه سال است كه از تدوين كتاب الغدير ميگذرد و با اطمينان ميتوان گفت كه جامعه محققين اعم از شيعه و سني با نام الغدير و با نوشتههاي علمي و عميق و محققانه و پر احساس علامه اميني آشنا هستند. اما در طول اين زمان هنوز كسي نتوانسته براي الغدير حتي صفحهاي ردّيه و يا نقدي كه قابل اعتنا باشد، بنويسد و اين خود نشانگر استحكام و متقن بودن مطالب اين كتاب است كه حتي مخالفين شيعه نيز نتوانستهاند اشكالي بر آن وارد نمايند. وي در شبانه روز حدود 17 ساعت مطالعه و كار ميكرد و براي مطالعه كتبي كه در دسترس نداشت رنج سفرهاي گوناگوني به جان خريد. علامه خود ميگويد كه من براي نوشتن الغدير 10 هزار جلد كتاب از «باء» بسم الله تا «تاء» تمّت آن خواندهام. و به 100هزار جلد كتاب، مراجعات مكرر داشتهام. بدون شك در كنار تلاش و همت والاي اين مرد بزرگ ، عوامل ديگري نيز در خلق اين كتاب گرانسنگ موثر بوده است. از علامه اميني و نزديكان اين بزرگوار به كرّات نقل شده است كه در هنگام مواجه شدن با مشكلي در مسير نگارش اين كتاب، به حرم حضرت علي عليه السلام پناه برده و از آن خورشيد عالمتاب كمك ميطلبيدند. هر كس اين كتاب را ميخواند، درك ميكند كه توفيق الهي و كمكهاي اميرالمومنين عليهالسلام در نگارش اين كتاب موثر بوده است. اين كتاب در 20 جلد به زبان عربي، با نثري شيوا و رسا نگارش يافته كه البته 11 جلد آن تاكنون چاپ گرديده است. مرحوم آية الله سيد محسن حكيم و آية الله سيد حسين حمّامي درباره اين كتاب گفتهاند: «لا يَاتيهِ الباطلُ مِن بَينِ يَدَيه» و آيات عظام سيد عبدالهادي شيرازي و شيخ محمدرضا آل ياسين و علامه اردوباري گفتهاند: «لاريبَ فيه هُديً لِلمُتقين.» (2) حال بايد ديد كه آيا تاليف الغدير در جوامع اسلامي باعث تفرقه بين مسلمانان شده و يا بيانش به گونهاي بوده كه آنها را دور هم جمع كرده است؟ اگر اين كتاب عاملي براي تفرقه ميبود، لااقل علماي اهل تسنن در كتابهايشان جملهاي بر عليه الغدير مينوشتند كه چنين چيزي ديده نميشود. بيش از پنجاه سال است كه از تدوين كتاب الغدير ميگذرد و با اطمينان ميتوان گفت كه جامعه محققين اعم از شيعه و سني با نام الغدير و با نوشتههاي علمي و عميق و محققانه و پر احساس علامه اميني آشنا ميباشند. اما در طول اين زمان هنوز كسي نتوانسته براي الغدير حتي صفحهاي ردّيه و يا نقدي كه قابل اعتنا باشد، بنويسد. و اين خود نشانگر استحكام و متقن بودن مطالب اين كتاب است كه حتي مخالفين شيعه نيز نتوانستهاند اشكالي بر آن وارد نمايند. در اينجا سوالي ديگر پيش ميآيد كه علت شهرت الغدير چيست كه محل رجوع اصناف مختلف علماي شيعه و سني شده است؟ علامه خود ميگويد كه من براي نوشتن الغدير 10 هزار جلد كتاب از «باء» بسم الله تا «تاء» تمّت آن خواندهام و به 100هزار جلد كتاب، مراجعات مكرر داشتهام. از مهمترين نكات قابل توجه اينست كه علامه اميني بر خلاف اكثريت علما، به صورت كاناليزه مطالعه نميكردند و در مورد موضوع تحقيقي خود تنها به متون رشتهاي خاص مراجعه نمينمودند. بلكه به تمامي منابع مطبوع و مخطوط موجود كه به آن موضوع خاص پرداخته بودند رجوع نموده و در تحليلهاي علمي خود از همگي آنها استفاده ميكردند. ايشان براي نگارش الغدير كليه كتابهاي تفسيري، روايي، تاريخي، رجالي، انصاب، لغت، و دواوين شعري را با دقت، مورد مطالعه قرار دادهاند. با عنايت به همين موضوع است كه علامه اميني خود در ابتداي الغدير نوشتهاند: «الغدير في الكتاب والسنه والادب. كتابٌ دينيٌ، علميٌ، فنيٌ، تاريخيٌ، ادبيٌ، اخلاقيٌ.» كه همين شيوه منحصر بفرد، يكي از علل جاودانه شدن الغدير شده است. در اين مقاله قصد بر اينست كه اهم محتويات 11 جلد از كتاب الغدير را كه به چاپ رسيده است را به صورت اجمال معرفي نماييم. و براي اين كار از كتاب سيري در الغدير، تاليف دكتر محمد اميني نجفي، مدد جستهايم. مباحث جلد اول الغدير در اين جلد علامه به داستان غدير، بررسي سند حديث غدير، آيات مربوط به حديث غدير كه عبارتند از: آيه تبليغ (مائده/16)، آيه اكمال (مائده/ 3)، آيه سألَ سائل (معارج/1-3) و بررسي دلالت حديث غدير پرداخته است. مباحث جلد دوم الغدير در اين جلد ابتدا اهميت و چگونگي شعر در دنياي اسلام مورد بحث قرار گرفته است. از اين جلد تا انتهاي كتاب به ذكر غديريههايي(3) كه توسط شاعران به زبان عربي سروده شده پرداخته شده است. علامه ذيل هر غديريه به شرح حال غديريه سرا پرداخته و اگر چنانچه در غديريه و يا در ديگر اشعار غديريه سراي مورد نظر، اشاراتي نسبت به مناقب اميرالمومنين و ساير اهلبيت عليهم السلام شده باشد منابع روايي اثبات آن مناقب را ذكر كردهاند. در اين جلد غديريههاي قرن اول و دوم مورد بررسي قرار گرفته است. كه غديريه حضرت علي عليه السلام نيز در اين جلد درج گرديده است. يكي از غديريه سراهاي اين دوره عمرو عاص است كه علامه به تفصيل در مورد حيات وي بحث كرده است. مباحث جلد سوم الغدير در اين جلد نيز غديريههاي مربوط به قرون سوم و چهارم درج گرديده است. شايان ذكر ميباشد كه غديريهها صرفا مختص به مسلمانان نيست بلكه برخي شاعران مسيحي نيز غديريه سرودهاند كه در اين جلد از كتاب آمده است. آنچه كه از غديريههاي مسيحيان استفاده ميشود اينست كه جامعه مسيحيت نيز از فرمايشات پيامبر صلوات الله عليه در غدير خم چيزي جز ولايت و امامت حضرت علي عليه السلام استنباط نكردهاند. در اين كتاب در مورد نخستين مسلمان سخن به ميان آمده كه علامه به تفصيل احاديث مربوط به اين مسئله را در الغدير درج نموده است. مبحثي ديگر كه در اين جلد مطرح شده افتراها و تهمتهايي است كه اهل تسنن به شيعه زدهاند و علامه به آنها پاسخ دادهاند. و نيز 16 كتاب كه در آنها به شيعه افتراهاي نامربوط زدهاند؛ معرفي شده و مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. مباحث جلد چهارم الغدير در اين جلد غديريههاي قرون چهار، پنجم و ششم مورد بررسي قرار گرفته است. غديريه سرايان اين دوره 31 نفر ميباشند. درباره شرح حال اين 31 نفر كه از علما و شعراي برجسته هستند؛ به طور مبسوط در اين جلد بحث شده و خصوصا ميزان توانايي ادبي آنها مورد بررسي دقيق قرار گرفته است. در واقع، روح حاكم بر اين جلد، شعر و ادب است. در ميان غديريه سرايان اين دوره، چهرههاي برجستهاي نظير شريف رضي ، سيد مرتضي و خطيب خوارزمي ديده ميشود. از مهمترين نكات قابل توجه اينست كه علامه اميني بر خلاف اكثريت علما، به صورت كاناليزه مطالعه نميكردند و در مورد موضوع تحقيقي خود تنها به متون رشتهاي خاص مراجعه نمينمودند. بلكه به تمامي منابع مطبوع و مخطوط موجود كه به آن موضوع خاص پرداخته بودند رجوع نموده و در تحليلهاي علمي خود از همگي آنها استفاده ميكردند. مباحث جلد پنجم الغدير غديريههاي مربوط به اواخر قرن ششم تا اواخر قرن هفتم در اين جلد نقل گرديده است. غديريه سرايان اين دوره 12 نفر هستند. قابل توجه است كه در غديريهها به برخي از مناقب و فضائل اميرالمؤمنين علي(ع) نيز اشاره شده است كه علامه اميني آن مناقب را ذكر و مورد بررسي قرار داده است. از جمله مناقب حضرت، حديث ردّ الشمس است كه اين داستان در اين جلد بررسي شده است و نيز در باب جعل احاديث در خصوص خلافت خلفاي غاصب نيز به صورت مشروح، سخن به ميان آمده است. علامه اميني در اثبات مناقب ائمه هدي صلوات الله عليهم، تحقيقات عميق و گسترده خود را در چند مرحله ارائه كرده است. مبحث مهم ديگري را كه علامه در اين جلد به آن پرداختهاند مبحث جعل احاديثي در خصوص خلافت خلفاي غاصب است. روايان دروغگو و كذاب براي اين كه انحراف از امامت حضرت علي عليه السلام را توجيه كنند به ساختن اكاذيب متوسل شدند و در مقابل هر يك از احاديث در منقبت اميرالمومنين علي عليه السلام، حديثي را براي خلفا جعل كردهاند. البته جعل حديث تنها به خلفا ختم نشد و پس از آن در مورد ابوحنيفه، شافعي، مالك و احمدبن حنبل هم رواج يافت و در مورد ايشان نيز احاديثي جعل شد. در جلد پنجم الغدير نام 700 راوي از بزرگان اهل تسنن ذكر شده است كه همگي آنها كذاب بودهاند. روايات و احاديثي كه اين 700 نفر ساختهاند در تمامي كتب اهل تسنن پراكنده است. شايان ذكر است كه تنها 43 نفر از اين 700 راوي، تعداد 408684 حديث ساختهاند. مباحث جلد ششم الغدير غديريههاي هفت تن از غديريه سرايان سده هشتم، با شرح و بررسي در اين جلد نقل گرديده است. گفته شد كه جعل كنندگان حديث، در مقابل مناقب حضرت علي عليه السلام، مناقب و فضائلي براي خلفاء جعل ميكردند. يكي از مناقب اميرالمومنين علي عليه السلام اعلميت ايشان است كه حديث سازان براي خليفه دوم احاديثي در باب علمش جعل نمودهاند و علامه اميني 200 نمونه از اين احاديث را در كتاب الغدير ثبت كرده كه 100 مورد آن در جلد ششم درج شده است. مباحث جلد هفتم الغدير غديريههاي سه غديريه سرا در جلد هفتم الغدير آمده است. اين غديريهها متعلق به سده نهم ه. ق ميباشد. در اين جلد نيز علامه جداي از ذكر غديريهها، به فسادها و كارهاي ناپسند و خلقيات منكر و زشت خليفه اول كه تحت عنوان ملكات نفساني!!! مطرح شده به طور مفصل توضيح داده است . چرا كه اهل تسنن براي او داشتن ملكات نفساني را مطرح كردهاند و علامه معناي ملكات نفساني را بيان كرده است. مباحث جلد هشتم الغدير راوياني كه به حديث سازي و نشر اكاذيب اشتغال داشتهاند مناقب بسياري براي ابوبكر جعل كردهاند. به شهادت تاريخ، تمامي مناقب و فضائلي كه به ابوبكر نسبت دادهاند دروغ محض است. در جلد هفتم الغدير به 28 نمونه از اين مناقب جعلي اشاره شده، و در جلد هشتم نيز 42 نمونه ديگر از فضائل دروغين ابوبكر و 11 نمونه از مناقب مجعول عمر مورد بررسي قرار گرفته است. در اين جلد پيرامون حكومت، قضاوتها، فساد مالي، بدعتهاي عثمان و نحوه برخورد وي با مخالفين به تفصيل سخن رفته است. علامه اميني براي نگارش الغدير كليه كتابهاي تفسيري، روايي، تاريخي، رجالي، انصاب، لغت، و دواوين شعري را با دقت، مورد مطالعه قرار دادهاند. با عنايت به همين موضوع است كه علامه اميني خود در ابتداي الغدير نوشتهاند:" الغدير في الكتاب والسنه والادب. كتابٌ دينيٌ، علميٌ، فنيٌ، تاريخيٌ، ادبيٌ، اخلاقيٌ ." كه همين شيوه منحصر بفرد ، يكي از علل جاودانه شدن الغدير شده است . مباحث جلد نهم الغدير در اين جلد موضوع بحث، عثمان ميباشد؛ كه كارهاي خلاف و نامشروع او بالاخره داد مردم را در آورد و مورد حمله قرار گرفت. در جلد نهم تبعيد ابوذر، عبدالله بن مسعود، مالك اشتر و اصحابش كه جملگي توسط عثمان انجام شده، مورد بررسي قرار گرفته است. مباحث جلد دهم الغدير در اين كتاب موضوع بحث در مورد عبدالله بن عمر و معاويه است. معاويه نيز جزء كساني است كه حديث سازان براي او نيز مناقب و فضائل بسياري جعل كردهاند كه در اين جلد به تفصيل مورد بررسي قرار گرفته است. مباحث جلد يازدهم الغدير در اين جلد موضوع بحث در مورد معاويه و امام حسن مجتبي(ع) است. در اينجا به طور مبسوط از كشتارها و جنايات معاويه سخن رفته، و جريان قتل بزرگاني چون حجربن عدي، عمربن حمق، مالك اشتر، محمدبن ابي بكر و ... مفصلا ذكر شده است. موضوع ديگري كه در اين جلد مورد بررسي دقيق قرار گرفته عبارت است از طرح يكصد نمونه از غلوها و قصههاي خرافي كه در طول تاريخ اسلام براي برخي از صحابه، تابعين، ائمه مذاهب، علما و عرفا جعل شده است. پينوشتها: 1- از قصيده مطول مهدي اخوان ثالث كه در سوگ مرحوم علامه اميني سروده است. 2- سيري در الغدير، دكتر محمد اميني نجفي، ص 25. 3- به اشعاري كه در وصف و موضوع واقعه غدير سروده شده است، غديريه گويند.
|